Journalisten ontploffen snel, maar zijn niet de enigen
Grensoverschrijdend gedrag is een breed probleem bij de publieke omroep, zo concludeerde de Commissie van Rijn onlangs in een rapport dat als schokkend werd ervaren. ‘Wat zijn dat voor haantjes die daar werken,’ was één van de reacties in mijn omgeving, maar mijn stelling luidt dat vergelijkbaar haantjesgedrag niet alleen in ‘Hilversum’ voorkomt.
Boze mensen kom je overal tegen, maar bij sommige gelegenheden ontploffen mensen eerder dan bij andere. Vooral mensen die onder hoogspanning werken en niet snel genoeg resultaat zien, kunnen uitvallen. En hoe belangrijker het te bereiken resultaat (televisieuitzending!), des te groter de ontlading, beter gezegd de ontploffing. Journalisten, vooral televisiejournalisten, zijn geneigd te denken dat de hele wereld om hen draait en krijgen nauwelijks tegengas. En dan is het ook nog zo dat veel omroepmedewerkers onzeker zijn over hun werk omdat ze geen vast contract hebben, zo staat het in het rapport van de commissie. Het zorgt voor een hoge omloopsnelheid van personeel en tekorten aan kennis en ervaring.
Al weer tientallen jaren geleden werkte ik als student op de afdeling niet-automatische (internationale) telefoongesprekken van de toenmalige PTT. ‘Hilversum’ was natuurlijk een grote klant. Ook toen was al bekend dat je wel eens een briesende journalist aan de lijn kon krijgen die bijvoorbeeld vond dat hij niet snel genoeg geholpen werd. Maar geen nood. De telefonisten, die hun werk anoniem verrichtten, werden beschermd door uitstekende arbeidsvoorwaarden en als er een chef aan te pas moest komen, stond hij of zij de betreffende journalist zuchtend te woord en daarna ging men weer over tot de orde van de dag. Een groot verschil met de omstandigheden van de huidige omroepmedewerkers.
De personeelskrapte in veel bedrijven, en dan vooral bij bedrijven waar snelheid en resultaat belangrijk zijn, nopen directies tot meer efficiency. Een bekend bedrijf in de dienstverlenende sector heeft zo zijn klantenservice moeten beperken tot een chatfunctie via internet en een noodlijn die alleen gebeld kan worden bij storingen. Maar natuurlijk gaat er wel eens iets mis en dan zijn het met name de mannen (ja, meestal mannen) die denken dat zij als stampvoetende pubers tekeer kunnen gaan tegen de medewerker van een meldkamer of callcenter.
Ook assistenten van huisartsen krijgen het nodige over zich heen, omdat veel cliënten ‘nu’ geholpen willen worden en soms pas na dagen een afspraak kunnen krijgen. Maar terug naar vroeger, het ouderwetse spreekuur, is niet meer mogelijk. Het zou voor propvolle wachtkamers zorgen en veel gemor onder de wachtenden (‘ik wacht al een uur en ik was eerder!’). Een familielid van mij, een gedreven leraar met hart voor de zaak, stopte na jaren als coördinator van de brugklassen. Niet vanwege de leerlingen, maar vanwege de veeleisende ouders die hem in veel gevallen op hoge toon wel eens de waarheid kwamen vertellen.
Grensoverschrijdend gedrag, schelden, of als een idioot tekeer gaan is niet alleen beperkt tot de social media of bijvoorbeeld ‘Hilversum’. In een maatschappij waarbij veel mensen menen recht te hebben op directe service (‘ik heb er voor betaald !’) of stampvoetend te keer gaan omdat ze hun zin niet krijgen is er in ieder geval behoefte om eens massaal pas op de plaats te gaan maken. Vooral in Nederland, waar de bewoners niet bepaald bekend staan om hun fijnbesnaarde manier van omgaan met elkaar. Daarnaast mogen we verwachten dat er van sommige groepen een voorbeeldfunctie uitgaat, zoals ‘Hilversum’. Maar wanneer bijvoorbeeld ook Tweede Kamerleden elkaar publiekelijk voor rotte vis uitmaken, is er nog een lange weg te gaan.
(Trouw (Opinie) maandag 12 februari 2024)
Khadija Arib en iemand stiekem kalt stellen.
Zomergasten. Daar heeft iedereen in het wereldje van hele, halve en gesjeesde intellectuelen natuurlijk wel een mening over. Nu er weer een nieuwe presentator c.q. interviewer optreedt, nl. Theo Maassen, is en was het de vraag hoe hij het er van af zou brengen. Mij is hij totnogtoe tegen gevallen. Bij cinematograaf Hoyte van Hoytema begon Maassen nog net niet te kwijlen, maar hier was een fan aan het werk die als een kind zo blij was dat hij een paar uur met zijn held mocht verkeren. Bij die uitzending dacht ik nog: je kunt zelfs van iemand als opperslijmer Ivo Niehe nog leren om bijvoorbeeld een klein beetje door te vragen.
Maar ik geef het je te doen en spannender was natuurlijk de uitzending met Khadija Arib. Alleen al over de keuze voor Khadija Arib was er de nodige discussie in de media. Was dat nou wel verstandig van de VPRO om juist op dit moment een uitgebreid programma met Arib te maken? Zij was de zeer gerespecteerde voorzitter van de Tweede Kamer maar werd op een gegeven moment op grond van anonieme bronnen beschuldigd van grensoverschrijdend gedrag en heeft de politiek verlaten. Er is een onderzoek gestart waarvan de resultaten ergens begin van het najaar worden verwacht. In het programma draaiden Maassen en Arib ongeveer twee uur om de hete brij heen en ik neem aan dat iedere kijker met een beetje samengeknepen billen zat te wachten op het moment dat het nou eindelijk eens ter sprake zou komen. Dat gebeurde uiteindelijk en Maassen probeerde Arib uit de tent te lokken door te stellen dat het conflict misschien ook wel eens een oorzaak zou kunnen hebben in haar manier van doen, haar houding, zonder zich daar bewust van te zijn. Maar Arib hield haar rug recht. Ze was glashelder in haar constatering dat ze tot op de dag van vandaag op haar concrete vragen wie haar van wat beschuldigden nog steeds geen antwoord had gekregen. Ze wees daarvoor naar de huidige Kamervoorzitter Vera Bergkamp die buiten haar boekje was gegaan.
Over de procedure die tot het onderzoek naar de beschuldigingen van Arib heeft geleid heb ik geen mening, want te weinig kennis. Ook dien ik nog even de disclaimer aan te halen dat de resultaten van het onderzoek mijn mening eventueel nog zouden kunnen wijzigen. Maar in dit stadium spreekt ondergetekende zijn welgemeende solidariteit uit met Khadija Arib. Het raakt mij, omdat ik hetzelfde heb meegemaakt. Natuurlijk op een ander niveau en in een andere setting. Maar wanneer je dag en nacht bezig bent geweest om in een bijzondere periode van – in dit geval – een klein cultureel instituut als directeur een groot project tot een goed einde te brengen en volkomen onverwacht door een bestuur te kakken wordt gezet, dan voel je je, in de woorden van Arib, ‘voor de trein geworpen’. In mijn geval ging het om de voorzitter van het bestuur, een oud-politicus die blijkbaar in Den Haag zoveel ervaring had opgedaan met het bedrijven van achterkamertjespolitiek dat meerdere verzoeken om het uit te praten of de kou uit de lucht te halen op een ‘njet’ konden rekenen. En natuurlijk – ik veronderstel dat Khadija Arib zich dat ook heeft afgevraagd – worstel je met jezelf en vraag je je meerdere keren af: waar ging het mis? Wat heb ik verkeerd gedaan en mag ik even heel concreet weten wat de reden was? Het meest frustrerend in dit soort gevallen is dat de goegemeente meestal z’n schouders ophaalt. In mijn geval: de gereformeerde heren van het bestuur (dat waren ze ( en zijn ze in meerderheid nog steeds) dronken een glas, deden een plas en alles bleef zoals het was. Op één uitzondering na. Maar dat ging om een bestuurslid die opstapte omdat zijn echtgenote vrijwilliger was in het instituut en deed wat alle andere personeelsleden en vrijwilligers ook deden: opstappen. Pas nadat een oud-hoogleraar het niet meer kon aanzien en een paar externe zwaargewichten inschakelde werd het probleem (tot op zekere hoogte) erkend en werd er ingegrepen. Maar het kwaad was geschied. Het is riskant om vergelijkingen te trekken met de situatie van Khadija Arib, maar machtsdenken, jaloezie, achterkamertjespolitiek, de zaak verdoezelen en vooral géén helderheid willen verschaffen, en tot slot als triest bewijs dat professionele en betrokken mensen de boel dan maar vaarwel zeggen: overeenkomsten zijn er wat mij betreft teveel. Het bewijst dat lafheid en geen moed willen tonen in alle kringen voorkomt, in de Tweede Kamer en in kringen van gearriveerde types die carrière hebben gemaakt in politiek, het leger of de advocatuur. Nog triester is dat van die laatste types de meeste menig zondagochtend heel braaf in de kerk zitten. Schaamteloos. Ik wens Khadija Arib veel sterkte.
11082023
Bloemen, racisme en de working poor
Iedere week, dag in, dag uit, zo tussen vijf uur en kwart voor zes vroeg in de ochtend rijden er twee volle lijnbussen vanuit Amsterdam naar Aalsmeer om bij de bloemenveiling hun passagiers te lossen. De bussen zitten altijd stampvol; ondanks het vroege tijdstip zijn de bussen afgeladen; niet iedereen heeft een zitplaats. Wat opvalt is de veelkleurigheid van de passagiers: zwarte mensen, Surinamers en Antillianen, vrouwen uit India, Oost-Europeanen, mensen met een ‘mediterraan uiterlijk’, en ook onmiskenbaar veel ouderen. Nadat de bussen op het gigantische complex van de bloemenveiling in Aalsmeer de passagiers heeft gelost, haasten de meesten van het gezelschap zich met de nodige spoed naar een ruimte waar ze werkschoenen aantrekken en een hesje omdoen om zich vervolgens naar de zogenaamde dagstart te begeven. Strikt om zes uur worden de tussen de 250 en 300 medewerkers toegesproken om de details van de dag door te nemen en dan begint het. Bloemen verdelen. Bloemen zijn producten van kwekers en de ene kweker kweekt rozen, de ander tulpen en weer een ander doet in lelies. Maar de klant, in Nederland, Duitsland of waar dan ook in Europa of verder weg, wil de ene keer een bos tulpen en een andere keer een gemengd bosje gerbera’s. Dus de bloemenhandelaren willen de ene keer vijf fusten tulpen, twee fusten gerbera’s en een fust lelies en vrijwel altijd een paar fusten rozen, de andere keer kersttakken, narcissen, fresia’s en toch ook altijd weer rozen. En snel graag, want het gaat om bederfelijke waar. De bloemen moeten dus verdeeld worden, liefst supersnel. Hier ligt de taak van de honderden bloemenverdelers om met een hoogbeladen kar met één soort bloemen langs paden met andere, lege of halvolle karren te rijden om die met de verschillende fusten bloemen te beladen. Hier één fust voor een bloemenstal of drie fusten voor een grotere zaak, daar vijf tot soms wel twintig fusten voor de tussenhandel. Fysiek en zwaar werk waarvoor de bloemenverdelers via een ingenieus computersysteem via een koptelefoon opdrachten krijgen toegesproken.
Toeristen kunnen vanaf een lange balustrade toekijken op de snelweg met zijpaden waar de honderden verdelers af en aan rijden, ogenschijnlijk kriskras door elkaar heen, maar in werkelijkheid gedisciplineerd en onderworpen aan strenge verkeersregels, zoals richting aangeven, wachten voor haaietanden en achter aansluiten wanneer er een lange rij staat in een zijpad. De ‘oh’s en ‘ah’s’ zijn niet van de lucht, maar voor de werkers nauwelijks te horen tussen het gezoem van de elektrische karren en het gebonk wanneer er een fust wordt verplaatst.
Interessanter dan die georganiseerde mierenhoop is iets wat eigenlijk veelkleuriger is dan de bloemen en dat zijn de bloemenverdelers zelf, want hier werkt zo’n beetje de hele wereld. Veel Surinamers en Antillianen, Afrikanen, maar ook natuurlijk mensen met een achtergrond in Marokko of Turkije. Twee of drie Sikhs, een vrouw van middelbare leeftijd met een lange rok, Jehova’s getuige. Moldaviërs, Oekraïense vrouwen. Een zogenaamde padbeheerder zingt tijdens zijn werk een lied van Oum Kholsoem, de wereldberoemde Egyptische zangeres die ergens in de jaren ’70 van de vorige eeuw overleed. Veel ouderen ook. Kees* bijvoorbeeld, 77 jaar oud, vertelt dat hij dit werk doet omdat hij van z’n AOW alleen niet kan rondkomen. ‘Mijn vrouw heeft COPD en ik ga niet in een koud huis zitten. Zo lang ik dit werk kan blijven doen kan ik de gasrekening blijven betalen.’
Als er ergens een multiculturele samenleving functioneert, dan hier in Aalsmeer. Men vergisse zich niet. Ook hier is wel eens gescheld of geschreeuw te horen wanneer een verdeler meent dat een ander voordringt of de boel niet goed neerzet. Maar net zo goed stoppen collega’s om een ander te helpen wanneer fusten te hooggestapeld zijn om deze op een blad lager te zetten. Door de wol geverfde collega’s die er al langer werken vertellen over incidenten van vroeger toen er soms wel eens een vechtpartij uitbrak. Maar daar is nu totaal niets van te merken. Er wordt door het management voortdurend gehamerd op veiligheid.
Ideaal? Hmm. De les is blijkbaar, dat wanneer mensen van zeer uiteenlopende origine tamelijk éénduidig werk moeten doen, redelijk goed kunnen samenwerken. Maar de working poor, want dat zijn het, doen het niet voor niets natuurlijk. De verdiensten zijn niet om over naar huis te schrijven. In de kantine worden pamfletten verspreid van de vakbonden over de CAO-onderhandelingen. Geeuwend lees ik over de doemscenario’s die het management schetst ( alles wordt door de toegenomen energieprijzen schreeuwend duur, we kunnen niet méér bieden) en de reactie van de bonden (tenminste inflatiecorrectie). Ik gaap nog een keer, hoe vaak hebben we die riedel niet eerder gehoord? Jarenlang was ik vanwege mijn werk aanwezig bij de aandeelhoudersvergaderingen van één van Nederlands bekendste bedrijven en vrijwel nóóit ging het over personeel. Of het moest zijn dat de beurskoers omhoog ging omdat er weer een flinke personeelsreductie werd aangekondigd.
Maar slim is dat management van de bloemenveiling in Aalsmeer wel. Iedereen, jong en oud, wit of zwart, is welkom. Als je het werk maar aankunt. Geen gejammer over personeelskrapte. Accepteer elkaar, roepen diverse aanplakborden in de kantine je op. Geen racisme. Soms is er fruit tijdens de pauze, met kerst wordt een acceptabel kerstpakket uitgedeeld. Een heus kerstontbijt (wel aangepast aan de praktijk natuurlijk) en een oliebol met Oud- en Nieuw. Soms doet het bedrijfsleven gewoon waar in academische kring eindeloos over wordt gezemeld en gekwezeld. Zoals in de roomblanke semi-academische kringen waar ik tot een paar jaar geleden als klein directeurtje jarenlang heb mogen functioneren. Ik geef het direct toe.
* (Niet zijn echte naam)
SPONTAAN GHETTOFEEST
SPONTAAN GHETTOFEEST: HET ZESDE BOEK VAN GUILLAUME VAN DEN BERG
‘Op de grens van Amsterdam en Amstelveen, onder een aanvliegroute van Schiphol, ligt Uilenstede, een wooncomplex voor studenten bestaande uit een flink aantal non-descripte torenflats. Zo’n jaar of vijftig inmiddels alweer wordt hier gewoond, gefeest, gestudeerd (een beetje), gekookt (veel pasta), gezopen (heel veel), geneukt, geruzied en ook springt er wel eens iemand naar beneden. Tal van gebeurtenisssen, teveel om op te noemen, vonden hier in de afgelopen jaren plaats. De auteur verbaast zich erover dat hier relatief weinig over in de letteren, of wat daarvoor doorgaat, te vinden is. Onder het motto ‘meer Uilenstede in de literatuur’ schreef hij ‘Spontaan Ghettofeest,’ een verhaal over een merkwaardige gebeurtenis uit 1978 die uitliep op een huldeblijk aan een politicus. Naast ‘Naar het strand,’ dat ook op Uilenstede speelt, bestaat de bundel uit verhalen over soldaten die zich vervelen, een hospita met het hart op de tong, naïviteit in Marrakesj, een psychose, corruptie: het zesde boek van Guillaume van den Berg staat kortom voor een avond onvertogen leesplezier.’
Verschijningsdatum: 26 november 2022
Aantal pagina’s: 82
ISBN: 9789 4646 577 46
Prijs: 15,45
Geïnteresseerd? Bestel hier
DE VERPLETTERENDE WERKELIJKHEID VAN ZUID AFRIKA.
BEGONNEN ALLE PROBLEMEN MET VAN RIEBEECK?
Een review
‘Alle problemen begonnen met Van Riebeeck.’ Onder deze titel heeft voormalig Trouw- en FD-correspondent Niels Posthumus een boek geschreven dat als journalistieke queeste door Zuid-Afrika kan worden beschouwd. Nogal aanmatigend heeft de journalist er als ondertitel aan toegevoegd ‘Wat Nederlanders niet weten over hun rol in Zuid-Afrika;’ dus ik was benieuwd wat ik (nog) niet zou weten toen ik aan het boek begon.
Om te beginnen een welgemeend compliment aan zowel schrijver als uitgever. Legio zijn de boeken en boekjes van oud correspondenten die, min of meer vanwege de bekendheid die de correspondent in een afgelopen periode heeft opgebouwd, worden uitgespuugd. Uitgespuugd zeg ik met name, want het wemelt van de boekjes van oud correspondenten die nog even voordat zij ‘hun’ land verlaten gauw iets in elkaar flansen. Op vrijdagavond beginnen met het bij elkaar harken van wat oude artikelen, verbindende tekst, toeristische tips of wat recepten erbij en voilá: op maandagochtend zijn we klaar. Of met een fles wodka naast de laptop even alle bloedstollende avonturen en herinneringen en woeste meningen uithoesten: alstublieft uitgever, hier is mijn pamflet.
Zo niet het boek van Posthumus. Geen opgewarmde prak maar een oprechte journalistieke zoektocht waarbij hij dwars door Zuid-Afrika reist en de nodige literatuur bestudeert en bestudeerde. De titel van het boek ontleende Posthumus aan een uitspraak van voormalig president Zuma, die tijdens een toespraak voor het parlement de uitspraak deed dat ‘alle ellende in Zuid-Afrika was begonnen met (de komst van) Jan van Riebeeck’. Van Riebeeck moest in opdracht van de VOC een verversingsstation aan de Kaap opzetten en hij begon daarmee in 1652. Vanwege de latere geschiedenis van Zuid-Afrika, met de komst van vele Nederlanders die bij wijze van spreken de Statenbijbel onder hun arm meenamen, en hun latere ontwikkeling tot fanatieke verdedigers van de Apartheid , zou je een rechtstreekse lijn kunnen veronderstellen tussen de komst van Van Riebeeck en het Zuid-Afrika van de Apartheid. Iedere historicus zal hier vraagtekens bij zetten. In de eerste plaats: is de uitspraak van Zuma niet een tamelijk goedkope manier om de aandacht af te leiden van de actuele problemen die Zuid-Afrika teisteren en zelf geen verantwoordelijkheid te nemen? Als het om corruptie gaat in Afrika is Jacob Zuma een goede kandidaat om ergens in de top tien te belanden, na mevrouw Dos Santos uit Angola of de vele Nigeriaanse leiders die met koffers vol diamanten het land tracht(t)en te verlaten. In de tweede plaats is, zeker in het geval van Zuid-Afrika, of Afrika in het algemeen, journalistieke onafhankelijkheid vrijwel onmogelijk. Neem bijvoorbeeld de huidige discussie in Nederland over slavenhandel en slavernij: was de slavenhandel, hoe verschrikkelijk ook, economisch gezien niet gewoon een relatief klein verschijnsel waarvan de impact niet overtrokken moet worden (Piet Emmer), of heeft de slavenhandel, zeker in de tweede helft van de achttiende eeuw, wel degelijk bijgedragen aan de economische bloei van Amsterdam, zoals de laatste inzichten ons doen geloven? En in de laatste plaats: moet de hele geschiedenis van Zuid-Afrika niet ook gezien worden in het licht van de geschiedenis van het kolonialisme?
Ja: ook de Engelsen, met hun concentratiekampen voor Mau Mau strijders bijvoorbeeld aan het einde van de jaren ’50 in Kenya konden er wat van, of de Fransen, of de Portugezen, die als heel arm land in een uithoek van Europa eeuwenlang nauwelijks investeerden in hun kolonies maar het wel tot een gruwelijke oorlog lieten komen, om vervolgens halsoverkop te vertrekken. Bijverschijnsel: dat vertrek van de Portugezen in 1975 had tot gevolg dat de inwoners van Maputo en Luanda jarenlang nauwelijks aan hun nachtrust toekwamen vanwege het enorme aantal blaffende zwerfhonden; voormalige huisdieren die de oud-kolonialen vlak voor hun vertrek maar gewoon op straat hadden losgelaten.
Nee: de geschiedenis van Zuid-Afrika is uniek vanwege de permanente aanwezigheid van een grote witte minderheid en de periode van de Apartheid duurde nog lang voort nadat alle andere Afrikaanse landen allang onafhankelijk waren. Derhalve rechtvaardigt het om een lijn te trekken tussen de komst van Van Riebeeck en de problemen die Zuid-Afrika heden ten dage teisteren.
In zijn boek neigt Posthumus naar de laatste argumentering en vooral de rol van de Nederlandse kolonisten daarbij, die in de loop der eeuwen niet meer Nederlands gingen spreken maar Afrikaans, en bekend staan als Afrikaners. Dat de ontwikkeling van de Apartheid voor een groot deel te danken is aan de afstammelingen van de Nederlandse kolonisten, leidt geen twijfel. Voor zover het de ‘grote’ Apartheid betrof, dus de kwestie waarbij, kort samengevat, het meeste land onttrokken werd aan de oorspronkelijke bewoners en toegewezen aan witte boeren, en slechts tien procent werd gedefinieerd als ‘zwart reservaat’ deden de Engelsen echter van harte mee. Overal staat deze gebeurtenis bekend als ‘the Natives Land Act of 1913’, Posthumus spreekt steeds over ‘de Wet op de Naturellengrond.’ Voortdurend wordt de schrijver heen en weer geslingerd tussen enerzijds zijn oprechte bedoeling om objectieve journalistiek te bedrijven, anderzijds neigt hij steeds naar een zekere vooringenomenheid. Dat geeft hij ook later in het boek toe: ‘Als ik steeds opnieuw krampachtig probeer afstand tussen mij en het Afrikaner volk te scheppen, bewijst dat toch eigenlijk vooral dat die afstand in werkelijkheid een stuk minder groot is dan dat ik wens?’ Want wie is dan die Afrikaner? De diehard Afrikaner, de racist die vindt dat het witte Afrikaner volk een missie te vervullen heeft, bestaat nog wel maar de vraag is hoe groot die groep is en of die nog invloed heeft. Opmerkelijk is bijvoorbeeld dat de Nederduits Gereformeerde Kerk, lange tijd de steunpilaar van het Apartheidsregime, net als de kerken in Nederland, een enorme leegloop kent. Dat alleen noemen zou de kerk tekort doen, want ook binnen de huidige NG kerk vindt veel discussie plaats en ook daarvan doet Posthumus verslag door een (vrouwelijke) dominee te interviewen.
Een hele grote groep van zeker meer dan een miljoen witte Zuid-Afrikanen – Afrikaans èn Engelstalig – heeft inmiddels de uitwijk genomen naar Australië – en in mindere mate naar Nieuw-Zeeland. Reden: het geweld in Zuid-Afrika. Zou je je kinderen daar nog wel willen laten opgroeien? Het is interessant om te onderzoeken waarom Nederland niet zo populair is onder de rijke vluchtelingen – dat wil zeggen, zij die het kunnen betalen om te emigreren, want inmiddels zijn er ook grote groepen straatarme witte Zuid-Afrikanen. Ze wonen in sloppenwijken en waren postbodes, conducteurs of lagere ambtenaren en kregen van de ene op de andere dag te horen dat een zwarte landgenoot hun plaats in moest nemen. Pikant detail: ook Sisonke Msimang, belangrijk criticus die Posthumus interviewt en die een indrukwekkende speech heeft gehouden tijdens de Mandela-lezing in Amsterdam in 2020, is ook in Australië gaan wonen vanwege de veiligheid van haar kinderen – maar dat laatste vertelt de schrijver er niet bij.
Alle problemen begonnen met Van Riebeeck is een boek dat meer vragen oproept dan dat het beantwoordt, en dat is goed, want alle thema’s die Posthumus aansnijdt, raken ook aan Nederlandse problemen. Per slot van rekening zijn het de politici van extreem rechts in Nederland (Baudet, Wilders, Bosma) die steeds maar de riedel blank-afrikaans-bedreigd (Let op Nederland!) verkondigen en die riedel is in zijn absoluutheid een leugen. Jammer is derhalve dat Posthumus weinig tot geen aandacht besteedt aan datgene wat ons het meeste verbindt en voorlopig nog zal verbinden: de taal, het Afrikaans. Inmiddels hebben talloze Nederlanders ontdekt dat het Afrikaans geenszins (meer) de taal is van de Apartheid, net zo min als het Duits nog de taal is van Hitler. Schrijvers als Adriaan van Dis, Arnon Grunberg, Stefan Hertmans, Bennie Lindelauf, Mira Feticu en nog vele anderen reisden en toerden met genoegen door Zuid-Afrika en omgekeerd reisden vele Zuid-Afrikaanse schrijvers naar Nederland en Vlaanderen. Zuid-Afrikaanse schrijvers als Elisabeth Eybers, Antjie Krog en Alfred Schaffer wonnen prestigieuze Nederlandse literaire prijzen. De discussie over de positie van het Afrikaans laat ik hier gemakshalve maar even zitten, want dan zijn we weer ellenlange bladzijden verder. En dan zijn er nog de kleine onvolkomenheden die je zo hier en daar in het boek opmerkt: Kruger verbleef het grootste deel van zijn verblijf in Nederland in Utrecht aan de Maliebaan, niet in Hilversum. Waarom zoveel aandacht voor Hertzog, terwijl de grootheden der Apartheid toch echt Malan en Verwoerd heetten? Waarom kozen Nederlanders in de jaren ’50, ondanks het feit dat toen Zuid-Afrika als een soort broederland werd gezien (Premier Drees en Prins Bernhard gingen er op bezoek, Smuts kreeg een eredoctoraat in Leiden) toch massaal voor Canada en Australië wanneer ze wilden emigreren?
Tot slot: ach, die Van Riebeeck. En wat moeten we nou toch met de Van Riebeeckpenning? Die bestaat, al jarenlang, en wordt uitgereikt aan diegene in Nederland die zich bijzonder verdienstelijk heeft gemaakt voor de (culturele) banden tussen Nederland en Zuid-Afrika. Het zijn niet de minste BN’ers die deze prijs hebben ontvangen, maar of ze er heden ten dage gelukkig mee zouden zijn? Ook weer zoiets. In ieder geval, lees het boek van Niels Posthumus. Voer voor een interessante discussie.
09082021
Uitgepreekt
Arbeidsconflicten horen net zo bij het leven als blaren bij de vierdaagse en een kapotte duim bij een klusje in huis. Legioenen advocaten leven er van en het is nog altijd één van de redenen om, uit voorzorg, lid te worden van een vakbond. Toch zou je arbeidsconflicten minder verwachten in kerkelijke kring, misschien omdat het verwachtingspatroon is dat men in kerkelijke kring wat aardiger voor elkaar zou zijn. Een illusie, helaas. Sterker, arbeidsconflicten zijn in kerkelijke kring vaak heviger omdat ze langer voortwoekeren. In het programma ‘Uitgepreekt’ kwam onlangs predikant Gerard Rinsma aan het woord, die na een ogenschijnlijk klein verschil van mening met zijn kerkenraad in Workum in een gruwelijke loopgravenoorlog terecht kwam (EO, dinsdag 29 juni). Zoals zo vaak werd het een proces waarbij op een gegeven moment stellingen werden betrokken, advocaten werden aangesteld, rapporten werden geschreven en gemeenteleden elkaar de tent uitvochten. Ja, Gerard werd beschadigd en zoals zo vaak in dit soort situaties werd de psychologische truc uit de kast gehaald om de persoon in kwestie ‘kalt te stellen.’ De interviewster, Margje Fixse refereerde er in het programma aan met de vraag ‘ dat hij toch ook wel eens eerder een conflict had gehad?’ Met andere woorden: was Gerard niet gewoon een moeilijke man? De interviewster zal deze vraag uit journalistiek oogpunt hebben gesteld (hoor en wederhoor), maar in dit soort situaties heeft het een hoog ‘Omtzigt’ gehalte. Pieter Omtzigt heeft een kankergezwel in de Nederlandse samenleving naar boven gehaald, en omdat dat veel gedoe gaf, met name in het CDA, moest hij kalt gestellt worden door hem een ‘functie elders’ aan te bieden. En toen dat niet lukte, tja dan ga je hem toch als overspannen en zieke man beschrijven? Klus geklaard. Een gotspe natuurlijk en het is dit soort misselijkmakende en onchristelijke tactiek van mensen die denken dat ze net even meer macht hebben, welke niet vaak genoeg aan de kaak gesteld kan worden. Gerard ging er niet aan onderdoor, maar hij kijkt nu wel anders naar de mensen – en naar de kerk. Heeft die nog toekomst? De vraag stellen is hem beantwoorden.
06072021
KROEPOEK IN DE KOLENKIT
‘Jij hebt een zwarte tante hè?’ zei m’n vriendje Mees.
‘Jazeker,’ antwoordde ik trots, want een zwarte tante, dát was nog eens bijzonder. Zwarte mensen woonden in de West en in Nederland kwam je ze nooit tegen. Eigenlijk snapte ik het niet. Want mijn tante Eva kwam uit Indonesië waar ze mijn oom Reinier was tegengekomen. En in Indonesië waren de mensen niet zwart, maar een soort van lichtgeel, net als de Molukkers, die bijvoorbeeld in Woonoord ‘Lunetten’ in Vught woonden. Daar in dat woonoord in Vught woonde, naast de Molukkers, nog één Nederlandse familie, de familie van mijn tante Corrie, de zus van mijn moeder. Die woonde daar omdat oom Jo een tijdlang onderwijzer was geweest in Waikabubak op Soemba, waar mijn neef was geboren. Die vertelde altijd te pas en te onpas dat hij in Waikabubak was geboren, want dat was nog eens interessant. We kwamen niet vaak bij tante Corrie en oom Jo, maar die ene keer dat ik er was geweest herinnerde ik me wel dat de Molukkers een soort van lichtgeel waren en we aten spekkoek van mevrouw Sapolette.
Oom Reinier en tante Eva woonden in Den Haag. Soms kwamen ze op een zondagmiddag plotseling bij ons in Haarlem op bezoek, want oom Reinier had een auto, een Volkswagen Kever. Het waren moderne mensen. Ze rookten Chief Whip uit een groen pakje en waren uit de gereformeerde kerk gestapt om hervormd te worden. De hervormde kerk was namelijk lichter dan de gereformeerde kerk. Eén keer kwam Joyce, de jongste dochter ook mee. Ze was erg muzikaal en had al één keer een optreden op de televisie gehad met haar groep ‘De Bibits.’ Op de televisie! Nou jongens, wie kon dat nou zeggen? Het was in het programma ‘Rooster’ geweest, van de Avro. Dat was eigenlijk een saai programma, want het was een programma voor de rijpere jeugd. We hadden het optreden bij de familie Stoute gezien, die verderop woonde en al televisie had. Liever keek ik met m’n zussen naar Pipo de Clown of Swiebertje. Dappere Dodo vond ik te kinderachtig, dat was voor de kleuters. Maar nu Joyce op de televisie was geweest kon ‘Rooster’ natuurlijk niet meer stuk. ‘Het was best wel eng hoor, met al die lampen,’ sprak Joyce later op een familiebijeenkomst heel interessant, terwijl iedereen ademloos toehoorde. ‘Maar wel een leuke naam, ‘de Bibits,’ zei m’n oudste zus – die had tante Eva bedacht.
Op een avond vroeg m’n moeder of ik het niet leuk zou vinden om een paar nachtjes in Den Haag te logeren. Dat wilde ik wel; het leek me een heel avontuur. Na wat telefoontjes heen en weer – wij hadden als enige familie op de Vondelweg telefoon, dat kwam omdat m’n vader in de gemeenteraad zat – werd er een afspraak gemaakt en op een dag brachten m’n ouders me met de bus van Maarse & Kroon naar Den Haag. In de flat aan de Joan Blasiusstraat was het een drukte van belang. Uit de keuken klonk het klink en klonk van pannen en schaaltjes, geritsel van bestek en een vrolijke lach van tante Eva. ‘Adoé!’ Het was al vaker verteld in de familie dat wanneer tante Eva kookte en een rijsttafel maakte, ze soms wel drie dagen in de keuken stond. Drie dagen! Dat was nog eens iets anders dan de stamppot voor acht personen die op Vondelweg 380 dagelijks op tafel kwam – met uitzondering van de macaroni op zaterdag en de rosbief met bloemkool en lammetjespap op zondag.
Oom Reinier converseerde over het één en ander met m’n ouders terwijl ik toekeek hoe de kamerdeur steeds open en dicht ging en Joyce binnenkwam om dan weer dit, en dan weer dat schaaltje op tafel te zetten. Tjonge, zoveel schaaltjes? En moest je dat allemaal opeten? Op een gegeven moment kwam ze met grote vellen kroepoek naar binnen om op de schoorsteenmantel te zetten, om te drogen. Maar één vel kroepoek viel naar beneden, precies, tjoep! in de kolenkit. Joyce grinnikte en viste het kroepoekvel er uit en zette het weer op de schoorsteenmantel. Het was bijna zomer en de kolenkit was leeg en schoon, dus het kroepoekvel kon gewoon worden gegeten.
We gingen aan tafel. ‘Tjongejonge, wat geweldig. Wat lekker Eva!’ Mijn ouders overlaadden m’n tante met lofprijzingen en begonnen hier en daar wat uit de schaaltjes op te scheppen. ‘En wat vind jij lekker, Guido?’ vroeg m’n tante. ‘Eh, nee dank u, ik heb geen honger.’ Het was me allemaal veel te eng, al dat rare eten. ‘Wil je niet een stukje kroepoek?’ Ja, dat wilde ik wel proberen. Krak! Hé, dat was best lekker.
De maaltijd vorderde. Of ik niet wat saté wilde, of rendang, of gado-gado. ‘Nee, dank u, echt niet, geeft u nog maar een stukje kroepoek.’
Toen de maaltijd ten einde was namen m’n ouders afscheid. Ik kreeg een brok in de keel, maar probeerde dapper te zijn en liet geen enkele traan. Tante Eva had een bed voor me opgemaakt in de logeerkamer en oom Reinier gaf me een boek om te lezen: ‘Reis om de wereld in honderd dagen en een eiland vol avonturen.’ Ik begon er in te lezen omdat het natuurlijk interessant moest zijn en dus vond ik dat ook. De volgende dag ging ik achterop de Solex van oom Reinier (die had hij ook) bij een paar mensen op bezoek. Ik kreeg een bal van tante Eva maar toen ik er in het halletje wat mee speelde, moest ik er mee stoppen. ‘Dat mag niet hoor, daar hebben de buren last van, dus als je met de bal wil spelen moet je dat buiten doen, beneden, ’ sprak ze streng. Maar dat durfde ik niet, dus dan maar weer in ‘Reis om de wereld’ gelezen. ’s Avonds gingen we met z’n vieren (Joyce ging ook mee) naar Madurodam. ’s Avonds! Dat was nog eens betoverend, met al die lichtjes. En daarna naar een restaurantje om nog wat saté te eten. Maar ik at natuurlijk niks, want saté kende ik niet. Bijzonder was het natuurlijk wel, ’s avonds laat nog naar een restaurant. Want die waren in Haarlem ’s avonds gesloten.
De paar dagen vlogen voorbij. Oom Reinier bracht me naar de bus van Maarse & Kroon voor de terugreis. Hij ging eerst de bus in om tegen de chauffeur te zeggen dat ik, een jongetje van negen jaar, alleen reisde. In Haarlem kwamen m’n moeder en zusje me ophalen. Hoe was het bij oom Reinier en tante Eva? vroeg m’n moeder. ‘Het was mieters, moeder. Want dat woord, mieters, was heel interessant. Dat had ik van Joyce geleerd.
10062021
Germanisme, Anglicisme, nu ook een Afrikanisme?
Verandering begint bij de top – ook bij het Zuid-Afrikahuis
Onder de titel ‘Verandering begint bij de top’ (Opinie en Debat, NRC 22/23 mei 2021) brengt oud-lid van de Tweede Kamer (CDA) Jan Schinkelshoek de patstelling in de politiek van vijftig jaar geleden in herinnering. De verstarde verhoudingen tussen links (lees: de PvdA onder leiding van Joop den Uyl) en rechts (in dit geval met name de confessionele partijen, nu CDA) konden met een extraparlementaire oplossing behendig worden doorbroken. Het leverde een kabinet op dat zonder een uitgewerkt regeerakkoord op afstand van de Tweede Kamer opereerde. Aan het einde van het artikel stelt Schinkelshoek verder nog dat ‘wie een bestuurscultuur wil veranderen, een parlement wil dat zo ongebonden mogelijk opereert, wie een tegenmacht wil creëren, het ook heeft over een politieke constellatie waarbij bewindslieden bij voorkeur van buiten komen. Oftewel: geen Rutte IV […] Of is dat een te radicale cultuuromslag?’
Wie dit artikel oppervlakkig leest, zal het sympathiek vinden, omdat het pleit voor het doorbreken van volkomen vastgelopen verhoudingen. Echter, de heer Schinkelshoek is sinds 2017 ook voorzitter van de Stichting Zuid-Afrikahuis Nederland. Wie hem in die hoedanigheid kent, kan zich niet aan de indruk onttrekken dat het artikel een sterke overeenkomst vertoont met het pleidooi van Mark Rutte in Nieuwsuur voor een andere bestuurscultuur. Rutte, reeds tien jaar lang premier van Nederland, in die hoedanigheid mede verantwoordelijk voor bijvoorbeeld de toeslagenaffaire, en dan opeens een andere bestuurscultuur – het kan verkeren. Ik haast me om te melden dat er in het Zuid-Afrikahuis geenszins een affaire ter grootte van de toeslagenaffaire heeft plaatsgevonden, maar onder de eindverantwoordelijkheid van voorzitter Schinkelshoek vond er in 2019 wel een tragedie plaats aan de Keizersgracht in Amsterdam die diepe sporen heeft achtergelaten. Alle (!) zes medewerkers en vrijwilligers van dat moment, betrokken professionals, onder wie de bibliothecaris, die vele jaren geleden vrijwel from scratch de bibliotheek had gereorganiseerd, voelden zich gedwongen ‘een functie elders’ te zoeken. [NB: één medewerkster koos ervoor haar tijd ‘uit te zitten’ tot aan de pensioengerechtigde leeftijd]. Verdriet, boosheid, frustratie: het bestuur was doof voor de signalen. Slechts één bestuurslid koos ervoor z’n bestuurszetel ter beschikking te stellen, de anderen bleven liever op het pluche. Pas nadat twee zwaargewichten uit het circuit van buitenaf druk uitoefenden op het bestuur gebeurde er iets, maar toen was het eigenlijk al te laat. Alle medewerkers waren vertrokken of zouden vertrekken – nogmaals, het verdriet, de boosheid, de frustratie en niet te vergeten het verlies van kennis – het was enorm.
Het bestuur ging over tot de orde van de dag en nam nieuwe medewerkers aan, die ongetwijfeld met veel enthousiasme en inzet aan de slag zijn gegaan – geen kwaad woord daarover. Maar voor het bestuur was het gewoon back to business. Wie als oppervlakkige buitenstaander hiervan kennis neemt, zal zijn schouders ophalen en denken: ach ja, overal is wel wat aan de hand en arbeidsconflicten kom je overal tegen. Maar niets is minder waar. Want het gaat veel dieper. Het gaat namelijk over een zelfingenomen bestuurscultuur in combinatie met het volkomen wegkijken van de (nieuwe) verhoudingen tussen Nederland en Zuid-Afrika.
Het Zuid-Afrikahuis en de met haar verbonden organisaties kent een geschiedenis die teruggaat tot eind 19e eeuw. Rode draad in de afgelopen vijftig jaar zijn de zorg, de uitbouw en de professionalisering van de indrukwekkende bibliotheek en de – eufemistisch uitgesproken – ongemakkelijke omgang met begrippen als racisme en Apartheid. Over de bibliotheek zijn vriend en vijand het eens: die behoort tot de internationale top op het gebied van kennis over de cultuur, geschiedenis en letterkunde van Zuid-Afrika. Na de voltooiing van de restauratie van het grachtenpand in 2016 werden tevens uiteenlopende projecten gestart variërend van lezingen, film- en debatavonden tot aan een digitaliseringsproject van archiefmateriaal. Vaste prik zijn en waren de lessen Afrikaans voor Nederlandstaligen en de lessen Nederlands voor Afrikaanstaligen. Niet onvermeld mag blijven dat de Stichting Zuid-Afrikahuis Nederland de bijzondere leerstoel Cultuur, letterkunde en geschiedenis van Zuid-Afrika financiert aan de Universiteit van Amsterdam.
Maar dan die ongemakkelijke omgang met racisme en Apartheid. De aan het Zuid-Afrikahuis verbonden stichtingen en verenigingen gaan terug tot de solidariteit met de Boeren in Zuid-Afrika en hun strijd tegen de Engelsen (‘het perfide Albion’) aan het einde van de 19e eeuw. Terwijl Nederland en de wereld in de jaren ’70 en ’80 van de vorige eeuw massaal kozen voor de strijd tegen de Apartheid, sloot men in het Zuid-Afrikahuis letterlijk en figuurlijk de luiken. ‘Politiek’ was niet aan de orde. Ik zou de waarheid geweld aan doen om te stellen dat in het Zuid-Afrikahuis van die tijd diehard verdedigers van de Apartheid huisden, maar de band met blank Zuid-Afrika werd gehandhaafd; in zekere zin werd daar begrip voor gevraagd. Er werd lippendienst bewezen aan gematigde Anti-Apartheidsbewegingen, maar daar bleef het dan ook bij. Zo werd bijvoorbeeld in 1975 een uitwisselingstraject van jongeren gestart om kennis te maken met Zuid-Afrika en vice versa met Nederland (‘je moet er geweest zijn om erover te kunnen oordelen.’). Onnodig te melden dat het hier om blanke jongeren ging (en gaat), en – excusez le mot – hier en daar een excuusneger. Na de verkiezingen in 1994 en de bevrijding van de Apartheid gingen in het Zuid-Afrikahuis de luiken letterlijk en figuurlijk voorzichtig weer open. Wat bleef was de band met de Afrikaanstalige bevolking, maar de ongemakkelijke omgang met begrippen als Apartheid en racisme bleven. Harde keuzes werden niet gemaakt. En dat is en was laakbaar, want het Afrikaans, de taal, zucht namelijk nog steeds onder de smet van de Apartheid. Net als het Duits in het Nederland van na de Tweede Wereldoorlog nog vaak met het nazisme werd geassocieerd (nog altijd krijgen Nederlandse kinderen op de middelbare school om die reden (!) pas in het tweede leerjaar Duits), zo werd en wordt het Afrikaans nog steeds met ‘Apartheid’ geassocieerd. Dat is ten onrechte, omdat de meerderheid van de Afrikaanstalige bevolking tot de kleurlingen wordt gerekend en zij heeft, net als de zwarte bevolking, ook onder de Apartheid geleden. Maar het blanke Apartheidsregime gijzelde het Afrikaans en maakte het daarmee de taal van de onderdrukker, terwijl het eigenlijk, om met Breyten Breytenbach te spreken, een ‘bastertaal’ is.
Anno 2021 wordt het debat in Nederland over Zuid-Afrika steeds meer bepaald door extreem rechts. De riedel ‘blank-Afrikaans-bedreigd-onderdrukt’ wordt steeds meer gehoord en afgezien van het feit dat dit in zijn absoluutheid niet waar is, is met name de Afrikaanstalige bevolking hier niet mee geholpen. Het Zuid-Afrikahuis, en dan met name het bestuur, beschouwt zich als de culturele ambassade van het Afrikaans in Nederland. Maar door afwezig te blijven in het debat laat ze de Afrikaanstalige bevolking in de kou staan, omdat het beeld blijft bestaan dat het Afrikaans de taal is van de blanke (bedreigde) bevolking. Nog onlangs twitterde Thierry Baudet over de blanke bevolking van Zuid-Afrika die welkom is in Nederland. Dat de meerderheid van de blanke Zuid-Afrikanen allang voor Australië heeft gekozen, laten we maar even buiten beschouwing. Historici als Arend-Jan Boekestijn en Han van der Horst reageerden er op, vanuit het Zuid-Afrikahuis bleef het stil.
Black Lives Matter, Kick Out Zwarte Piet, The Black Archives, Black Heritage Tours, Sylvana Simons als luis in de pels in de Tweede Kamer, een slavernijtentoonstelling in het Rijksmuseum (georganiseerd door het zwarte hoofd geschiedenis Valika Smeulders), en natuurlijk Jeangu Macrooij en zijn ‘Birth of a new age’ (lees de New York Times), er verandert wat in Nederland. Dat kan het blanke bestuur van de Stichting Zuid-Afrikahuis Nederland zich aantrekken. Ook omdat het Afrikaans steeds minder een witte taal is (en was). De kleine groep blanken in Zuid-Afrika die ervoor gekozen heeft in het land te blijven, is zich hier pijnlijk van bewust en nog niet zo lang geleden vroeg professor Wannie Carstens (Noord Wes Universiteit) hier aandacht voor met het boek ‘Ons kom van ver’. Je moet van ver komen om het te zien (in dit geval de taal en letteren van de kleurlingbevolking aan de Kaap). Maar je kunt het ook anders bekijken. Om het artikel van Schinkelshoek in NRC te parafraseren: wie een bestuurscultuur wil veranderen, een bestuur wil dat zo ongebonden mogelijk opereert, wie een tegenmacht wil creëren, heeft het ook over een constellatie waarbij bestuursleden bij voorkeur van buiten komen. Sylvana Simons zal het te druk hebben, maar misschien kent zij iemand anders. Of is dat een te radicale cultuuromslag?
24052021
